Nowotwory zwykle budzą lęk i poczucie bezsilności. Przez lata narosło wokół nich wiele mitów, zwłaszcza ten, że są one nieuniknionym wyrokiem genów i zrządzeniem losu, na który nie mamy wpływu. Tymczasem prawda jest znacznie bardziej budująca. Choć dziedziczone predyspozycje odgrywają swoją rolę, stanowią zaledwie niewielki odsetek wszystkich zachorowań – około 5%.[1] Oznacza to, że w rzeczywistości mamy wpływ na to, czy zachorujemy.
Rak najczęściej nie powstaje z dnia na dzień. Olbrzymia większość nowotworów to rezultat długotrwałego gromadzenia się uszkodzeń DNA w naszych komórkach, które z czasem sprawiają, że komórki tracą kontrolę nad podziałami i zaczynają rosnąć nieograniczenie. To właśnie tutaj wkracza nasza rola. Codzienny tryb życia i pozornie małe wybory mają moc redukowania ilości tych uszkodzeń i radykalnego zmniejszania ryzyka choroby.[2]
Naukowcy od lat badają, które elementy naszych nawyków przyczyniają się do rozwoju raka, a które przed nim chronią. Ustalono kilkanaście kategorii czynników ryzyka, z czego niemal wszystkie – z jednym wyjątkiem: promieniowaniem jonizującym – możemy aktywnie kontrolować. To oznacza, że rak jelita grubego, płuca, przełyku, okrężnicy, jamy ustnej czy czerniak to tylko niektóre z powszechnie występujących nowotworów, którym możemy zapobiegać.[3]
Według obserwacji klinicznych najczęściej wymieniane „grzechy przeciw zdrowiu” to palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu, brak aktywności fizycznej, dieta uboga w warzywa i błonnik, nadwaga i otyłość. Każdy z tych czynników oddzielnie zwiększa zagrożenie, ale razem potęgują swoje działanie. Co ważne – zmiana choćby jednego z nich przynosi zauważalny efekt. Każdy z tych kroków – od rzucenia palenia, przez ograniczenie alkoholu, regularny ruch, po zdrową dietę i unikanie nadmiernego słońca – to inwestycja, która realnie daje szansę na długowieczność w dobrym zdrowiu.[4]
Choć żaden styl życia nie da nam stuprocentowej gwarancji ochrony – bo zdarza się, że rak dotyka osoby, które nigdy nie sięgnęły po papierosa, a wieloletni palacze dożywają sędziwego wieku bez nowotworu płuca – to jednak przestrzeganie prozdrowotnych zasad może obniżyć ryzyko zachorowania na najczęstsze schorzenia cywilizacyjne. W badaniu EPIC-Potsdam (European Prospective Investigation Into Cancer and Nutrition-Potsdam), przeprowadzonym w Niemczech i zakończonym w 2009 r., analizowano wpływ czterech prozdrowotnych zachowań: niepalenia tytoniu, utrzymywania prawidłowej masy ciała (BMI < 30 kg/m²), podejmowania regularnej aktywności fizycznej (co najmniej 3,5 godziny tygodniowo) oraz diety bogatej w warzywa, owoce i pełnoziarniste pieczywo, przy jednoczesnym ograniczeniu czerwonego mięsa. Wyniki pokazały, że osoby stosujące wszystkie te zasady miały o 36% niższe ryzyko zachorowania na raka w porównaniu z tymi, którzy nie przestrzegali żadnej z wymienionych reguł. Odnotowano u nich też aż o 93% mniejsze ryzyko cukrzycy typu II, o 81% mniejsze ryzyko zawału serca, o 50% niższe ryzyko udaru mózgu.[5]
Podobne wyniki uzyskano w badaniach norweskich; pokazano, że nieprzestrzeganie zasad profilaktyki skraca życie średnio o 12 lat[6]. Hiszpańscy naukowcy dodali do analizy dodatkowe elementy: długość snu (7–8 godzin), unikanie długiego siedzenia (poniżej 8 h dziennie) i regularne kontakty społeczne. Po 10 latach obserwacji (2001–2011) okazało się, że osoby praktykujące wszystkie zasady żyły średnio o 14 lat dłużej niż ci, którzy ignorowali reguły profilaktyczne – niezależnie od wieku, płci czy stanu zdrowia[7].
Jak donosi WHO, profilaktyka oferuje najbardziej opłacalną, długoterminową strategię kontroli raka, do 50% wszystkich przypadków raka można zapobiec[8]. Nieprzypadkowo więc Senat RP ustanowił rok 2025 Rokiem Edukacji Zdrowotnej i Profilaktyki.
Dobrze, aby wiedza, którą mamy z badań, przekładała się na codzienną praktykę – od najmłodszych lat. Efekty widoczne są dopiero w dłuższej perspektywie, ale zysk w postaci zdrowia społeczeństwa jest nieoceniony.
[1] onkologia.org.pl, dostęp 18.08.2025
[2] Europejski Kodeks Walki z Rakiem, zwrotnik.b-cdn.net, dostęp 18.08.2025
[3] onkologia.org.pl, dostęp 18.08.2025
[4] 12sposobownazdrowie.pl, dostęp 19.08.2025
[5] Ford ES, Bergmann MM, Kröger J, Schienkiewitz A, Weikert C, Boeing H. Healthy living is the best revenge: findings from the European Prospective Investigation Into Cancer and Nutrition-Potsdam study. Arch Intern Med. 2009 Aug 10;169(15):1355-62. doi: 10.1001/archinternmed.2009.237. PMID: 19667296., pubmed.ncbi.nlm.nih.gov dostęp 18.08.2025
[6] Loef, Martin, and Harald Walach. “The combined effects of healthy lifestyle behaviors on all cause mortality: a systematic review and meta-analysis.” Preventive medicine 55.3 (2012): 163-170., www.sciencedirect.com, dostęp 19.08.2025
[7] Martínez-Gómez, D., Guallar-Castillón, P., León-Muñoz, LM i in. Łączny wpływ tradycyjnych i nietradycyjnych zachowań zdrowotnych na śmiertelność: krajowe prospektywne badanie kohortowe wśród starszych osób w Hiszpanii. BMC Med 11 , 47 (2013). https://doi.org, dostęp 19.08.2025
[8] www.who.int, dostęp 22.08.2025
