Badania profilaktyczne

Rak jelita grubego rozwija się powoli, co daje szanse na wykrycie go na bardzo wczesnym etapie lub nawet na uniknięcie zachorowania.

Medycyna dysponuje dziś metodami, które na to pozwalają. Aż 70 proc. z tych nowotworów powstaje bowiem z tzw. polipów gruczolakowych jelita grubego.

• Polipy – to uwypuklenia błony śluzowej jelita grubego ponad jej powierzchnię. Należą one do nowotworów łagodnych. Częstość ich występowania waha się w granicach 20-40 proc. u osób, u których wykonano kolonoskopię (o czym niżej). Są zatem zjawiskiem dość powszechnym.

Warto wiedzieć czy w naszych jelitach są polipy czy ich nie ma, ponieważ w polipach o charakterze gruczolakowym może z czasem dojść do nieprawidłowego rozrostu komórek i ich złośliwej przemianie w raka jelita grubego. Zasada jest prosta – najczęściej im większy polip, i im dłużej znajduje się w jelicie, tym ryzyko jego zezłośliwienia jest większe.

Proces wzrostu polipa i powstania z niego raka w przybliżeniu wynosi 10-12 lat, dlatego tak ważne jest prowadzenie badań przesiewowych, aby jak najwcześniej zdiagnozować polipy i je usunąć, zmniejszając ryzyko rozwoju raka.

Polipy mogą być także hiperplastyczne. Częściej rozwijają się w odbytnicy, a także jako skutek zmian zapalnych czy metabolicznych. Ryzyko, że zamienią się one w formę złośliwą jest mniejsze niż w przypadku polipów gruczolakowych, ale duże polipy hiperplastyczne lub polipy mnogie powinny zostać usunięte.

Są także polipy hamartomatyczne (w chorobach uwarunkowanych genetycznie) oraz rzekome, które powstają na skutek zniszczenia błony śluzowej jelita np. w toku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.

Nie z każdego polipa rozwinie się rak. Ryzyko jest jednak duże, stąd tak ważne są przesiewowe badania profilaktyczne, przede wszystkim kolonoskopia.

Kolonoskopia

To metoda badania dolnego odcinka przewodu pokarmowego polegająca na oglądaniu wnętrza jelita grubego, podczas której można również pobrać wycinek do badania histopatologicznego.

Jelito grube obejmuje końcowy odcinek przewodu pokarmowego i składa się z: jelita ślepego (kątnicy) wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicy wstępującej (wstępnicy), okrężnicy poprzecznej (poprzecznicy), okrężnicy zstępującej (zstępnicy), esicy oraz odbytnicy (ostatnie 20 cm jelita grubego).

Podczas endoskopii jelita grubego, czyli właśnie kolonoskopii, przez odbyt do jelita wprowadzany jest cienki i giętki endoskop ze źródłem światła i kamerą. Lekarz ogląda wnętrze jelita szukając m.in. polipów a także patologicznych zmian. Nie każdy rak jelita grubego rozwija się z polipów. Część z nich tworzy się bezpośrednio z nabłonka jelit.

Oprócz oglądania wnętrza jelita osoba wykonująca badanie może także wprowadzić przez endoskop drobne narzędzia. Pozwala to na biopsję czyli pobranie fragmentu nabłonka z obszaru, który niepokoi lekarza lub, w razie znalezienia polipa, usunięcie go w całości. Pobrana tkanka jest następnie przesyłana do laboratorium, gdzie wykonuje się badanie histopatologiczne. Pozwala ono ocenić m.in. czy polip uległ zezłośliwieniu i do jakiego stopnia.

Czasem zamiast kolonoskopii wykonuje się rektoskopię, która pozwala na oglądanie tylko wnętrza odbytnicy. W trakcie rektoskopii także można pobrać wycinek do badania.

Usunięcie podczas kolonoskopii polipów jest kluczowym działaniem profilaktycznym, które zapobiega przekształceniu się ich w nowotwór złośliwy.

Jest także elementem diagnostyki, ponieważ pozwala wykryć bardzo wczesne zmiany nowotworowe w polipie. Zabieg profilaktycznego usunięcia polipów bywa sam w sobie terapią.

Warto zauważyć, że Polska jest jednym z trzech krajów w Europie, oprócz Niemiec i Włoch, w których powszechny program wczesnego wykrywania raka jelita grubego prowadzony jest za pomocą kolonoskopii. To badanie, wraz z ewentualnym usunięciem polipów, wykonywane raz na 10 lat, jest najbardziej skuteczną metodą badania przesiewowego w raku jelita grubego. Pozwala zmniejszyć zapadalności na ten nowotwór o 76-90 proc. (!) oraz zmniejszyć śmiertelności tej choroby o prawie 70 proc.

Kolonoskopię w większości ośrodków zajmujących się tego rodzaju profilaktycznymi badaniami można wykonać ambulatoryjnie. Są to bezpłatne badania, na które nie trzeba mieć skierowania.

Do badania trzeba się przygotować kilka dni wcześniej (specjalna dieta, leki). Dokładną instrukcję postępowania przekazuje nam lekarz. Badanie trwa przeważnie od 20 do 40 minut i nie powinno boleć. Pacjenci mogą jednak skarżyć się na dyskomfort w postaci rozpierania, skurcze oraz wzdęcia. W razie potrzeby stosuje się znieczulenie miejscowe.

Kto powinien wykonać badanie?

Każdy, po ukończeniu 50 roku życia. Są jednak wyjątki.

U osób, które mają wyższe ryzyko zachorowania na raka jelita grubego (obciążający wywiad rodzinny) powinno się wykonywać profilaktycznie kolonoskopię:

• w przypadku dziedzicznego raka jelita grubego bez polipowatości (HNPCC) od 20-25 roku życia co 1-2 lata (z usuwaniem ewentualnych polipów);
• w przypadku zespołu rodzinnej polipowatości gruczolakowatej (FAP) co 12 miesięcy od 12-15 roku życia,
• u chorych ze schorzeniami zapalnymi jelit co 1-2 lata, począwszy od ósmego roku trwania choroby, gdy zajęta jest prawa część jelita grubego lub po 15 latach, w przypadku zmian obecnych w lewej połowie okrężnicy.

Standardowe badania przesiewowe obejmują osoby od 50 roku życia. Powinny one wykonywać:

• badanie kału na krew utajoną co 12 miesięcy. Jest to badanie dodatkowe, a negatywny wynik testu nie wyklucza jednak obecności polipów i raka;
• badanie ostatnich 60-80 cm jelita grubego co 5 lat;
• kolonoskopię co 10 lat, chyba że wcześniej usunięty był polip, wówczas wykonuje się kontrolę po 12 miesiącach.

Cześć onkologów uważa jednak, że dziś kolonoskopię powinno się wykonywać nie co 10, ale co 5 lat. I to począwszy od 40 roku życia. Wynika to z faktu, że pacjentów w rakiem jelita grubego przybywa i częściej niż kiedyś są to osoby przed ukończeniem 60 roku życia.

Jeżeli nie mamy podejrzenia dziedzicznego uwarunkowania raka jelita grubego, ale w najbliższej rodzinie ktoś z naszych bliskich chorował na ten nowotwór, kolonoskopię powinniśmy wykonać w ramach badań przesiewowych wcześniej (od 40 do 49 roku życia).

Inne badania

Oprócz kolonoskopii wykonywane mogą być jeszcze:

• rezonans magnetyczny;
• wirtualna kolonoskopia,
• tomografia komputerowa;
• badanie ultrasonograficzne;
• wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem;
• badania laboratoryjne z krwi np. próby wątrobowe i markery nowotworowe, zwykle na obecność czynnika CEA. Mogą go wytwarzać komórki raka jelita grubego. Mogą, ale nie muszą. Nie wszystkie raki jelita grubego wytwarzają CEA, a jego obecność we krwi może wynikać z istnienia innych nowotworów lub stanów niezłośliwych. To dlatego oznaczanie CEA nie nadaje się do stosowania jako test przesiewowy w kierunku raka jelita grubego. Za to może być przydatne przy ocenie rokowania chorego z takim rakiem oraz w trakcie jego obserwacji po leczeniu.
• w przypadku raka okrężnicy opisano także liczne modyfikacje genów, takie jak mutacje RAS, mutacje BRAF, mutacje MLH1, niestabilność chromosomalna czy niestabilność mikrosatelitarna. Obecność lub brak takich modyfikacji, wykazanych w badaniach molekularnych, ułatwia klasyfikację guzów jelita grubego i wybór optymalnego leczenia. Dotyczy to w szczególności mutacji RAS, które decydują o skuteczności lub braku skuteczności pewnych leków z terapii celowanej.